[column] Merkdisruptie megatrend (8): Narcisme

‘The Culture of Narcissism’ werd door de Amerikaane historicus en cultuurcriticus Christopher Lasch aangekondigd gedurende de jaren 70 van de vorige eeuw. Deze cultuur heeft volgens diverse wetenschappers, zorgwerkers en commentatoren nu epidemische vormen aangenomen. De belangrijkste journalist van de 20e eeuw, Henk Hofland, benoemde de 21e eeuw vlak voor zijn dood (21 juni 2016) als ‘de eeuw van het ego’. Mark Rutte sprak van het ‘dikke ik’, Willem Alexander van het ‘brede ik’. Narcisme als persoonlijkheidscultus heeft een ernstige afname van het leervermogen tot gevolg, maakt mensen blind voor werkelijke verdiensten en maakt hen gevoeliger voor manipulatie. Het is een universele factor die een belangrijke rol speelt bij de ondergang van vele zaken. Zo ook van merken.

Het groeiende ego als universeel verschijnsel

Historicus Geerten Waaling heeft het mei 2018 in Elsevier over ‘ich bezogen schoolkrantjournalistiek’ met interviews die geheel in het teken staan van het enorme ego van de interviewer, die vrijwel niks weet van de geïnterviewde, maar hem erbij heeft gesleept als contrastdecor om de eigen ideeën beter te kunnen etaleren. Het is Waaling overkomen bij een interview door De Correspondent. Hij vergelijkt het met het zogenaamde new journalism, dat opkwam tijdens de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw en signaleert de explosie van dit soort profeten vooral op links, zoals in de Volkskrant, waar ze op internet een database hebben moeten installeren om het aantal profeten en columnisten nog te kunnen tellen (rond de 400). Maar dit fenomeen beperkt zich zeker niet tot links. Rechts is ook volgelopen met het ego en is zichzelf zeer serieus gaan nemen. Daar is men islamieten, dronken Polen, linkse klimaat-theoretici, linkse wetenschappers, de grachtengordel, publieke omroepen, architectuur en eigenlijk alles wat niet past bij de eigen biochemische persoonlijkheidscultus, gaan demoniseren.

In de narcistische wereld kan je moeilijk ontsnappen aan het ego en dat deze ontwikkeling zich heeft voltrokken, is bijna bij iedereen bekend. Er is zeer veel over geschreven en vooral jonge mensen zijn er door ouderen tot vervelens toe mee lastiggevallen, zoals altijd. Jonge mensen zitten nu eenmaal in een fase dat hun ego zich aan het ontwikkelen is en scoren hoger op narcisme-schalen dan ouderen. De veronderstelling dat jongeren nu meer narcistisch zijn dan eerdere generaties, is wetenschappelijk controversieel en niet van keihard bewijs te voorzien. Het nieuwe ecosysteem, met nieuwe media, heeft het mogelijk gemaakt dat meer mensen hun ego zijn gaan uitdrukken, maar dat wil niet zeggen dat deze behoefte in meer mensen is gekropen. De nieuwe sociale media maken bovendien duidelijk dat altruïsme ook wordt gefaciliteerd. Het enige dat altijd blijkt, is dat jongeren significant hoger scoren op narcisme dan ouderen en al met al zal de verhouding tussen egoïsten-altruïsten 50-50 zijn en blijven. De natuur zal die balans bewaren. Daar hoeft niemand zich op de lange termijn zorgen over te maken.

Ondanks dit, moeten we narcisme hier aan de orde stellen want het is een universele factor die een belangrijke rol speelt bij de ondergang van zowat alles.

Ondanks dit, moeten we narcisme hier aan de orde stellen want het is een universele factor die een belangrijke rol speelt bij de ondergang van zowat alles. Het heeft raakvlak met gebrek aan zelfkennis en in de mythologie is het verwoord en verbeeld als de jongeling Narcissus die door zijn eigen schoonheid in een meertje werd gelokt en daar verdronk, maar als selfie-meisje weer opstond en als plant narcis met zes bladen ingekeerd naar een kopie van zichzelf koekeloert. Het huidige ecosysteem heeft een vergelijkbare situatie gecreëerd. We hebben de narcistische ontwikkeling gerubriceerd als megatrend en onderdeel van de Seksuele Revolutie omdat Sigmund Freud narcisme zag als een toestand waarbij de geest is bezet door zijn gehele libido. En voor de jongeren die iemand anders de schuld willen geven: bij nader inzien zijn het vooral ouderen die narcisme exploiteren en stimuleren.

De Narcisme-paradox: gebrek aan eigenwaarde verbergen

Sommige onderzoekers melden dat sinds 1980 narcisme net zo snel is gegroeid als obesitas. Geschat wordt dat tussen de 20% en 30% van de westerse bevolking leidt aan verschillende vormen van narcisme. Volgens onderzoekers impliceert narcisme niet per se een perfect eigenbeeld, maar wordt het wel gecultiveerd. Deze personen doen zich belangrijker voor dan ze zijn, of dan nodig is. Ze hebben (meestal onbewust) gedrag ontwikkeld om een gebrek van eigenwaarde te verbergen. Niet alleen voor zichzelf, maar ook voor anderen. Ze noemen dit de ‘narcisme paradox’. Zo wordt onderscheid gemaakt tussen Kwetsbaar Narcisme en Grandioos Narcisme. Het laatste is de klassieke vorm met de bekende arrogantie en grootheidswaanzin, het eerste iemand die er mooi uitziet, maar zichzelf desondanks imperfect vindt en gaat inspuiten met botox.

SPLIJTEN EN HERGROEPEREN

Er zijn verschillende visies op wat narcisme precies is en niet iedereen is het eens, zoals dat in alle wetenschap het geval is. Hoe dan ook, narcisme is een persoonlijkheidscultus. Een paradoxaal gevolg is dat de diversiteit afneemt en toeneemt. Narcisme is aan de ene kant een fragmentatiebom, aan de andere kant een sektarische beweging. Partijen splijten extern en hergroeperen intern met minder variatie. Iedereen gaat zichzelf een politieke partij waard vinden en de gelijkheid neemt binnen de partij toe, meestal op basis van zeer primitieve fysieke kenmerken zoals jong-oud, zwart-wit, man-vrouw, mooi-lelijk, slim-dom, traditioneel-modern, links-rechts. In de politiek is deze ontwikkeling goed zichtbaar met allerlei (nieuwe) partijen die een fysiek kenmerk van het ego heilig hebben verklaard. Men komt er samen niet meer uit. En iedereen vindt zichzelf een politieke partij waard. In de politiek zagen we dit verschijnsel eerder bij Verdonk, Brinkman en Simons. En nu weer bij Forum waar de heer Otten pragmatisch wil zijn en de belasting wil verlagen voor het MKB en zijn rijke financiers, terwijl deheer Baudet het heeft het over de noodzaak tot conservatie van een ‘boreale wereld’ en wil academisch van belang zijn. Steeds meer fragmentarische niche clubjes die steeds meer op elkaar lijken.

In de filmwereld is de diversificatie en tegelijk het sektarisch hergroeperen ook goed zichtbaar. NOS.nl schrijft: “Vrijdag 15 juni 2018 ging Love, Simon, de eerste Hollywoodfilm met een gay-hoofdpersoon in Nederland in première. Comicproducent Marvel kondigde aan dat ze na een islamitische superheld nog meer op diversiteit gaan inzetten. En de NPO kondigde aan dat ze de dramaserie Anne+, over het liefdesleven van de lesbische twintiger Anne, gaat uitzenden.”

De Superhelden rollen over elkaar heen. U kunt dit verschijnsel een ‘feest van democratie’ noemen en dat is het ook. Het zijn mensen op zoek naar hun persoonlijke stijl, die opkomen voor eigenbelangen en gelijkgestemden die zich organiseren. U kunt het ook negatief benoemen als ‘identiteitspolitiek’, ‘sektarisme’ en ‘narcisme’. De keuze is aan u. Hier volgt weer een gemengde mening.  Wij zien in elk geval een gelijk opgaande trend tussen de splijtende maatschappij en toegenomen narcisme.

Het meest schadelijke is waarschijnlijk dat narcisme het leervermogen aantast en de meer complexe vormen van samenwerking, die de mens heeft gebracht waar hij nu staat, moeilijker maakt.

DRIE GROTE PROBLEMEN

Het meest schadelijke is waarschijnlijk dat narcisme het leervermogen aantast en de meer complexe vormen van samenwerking, die de mens heeft gebracht waar hij nu staat, moeilijker maakt. Je belandt in je eigen ‘bubbel’ of ‘parallel universum’, waarin andere mensen onmogelijk kunnen doordringen. Dit heeft invloed op veel dingen, maar drie belangrijke die steeds worden genoemd, onder andere in het handboek van de psychiatrie, zijn deze: (1) gebrekkig leervermogen, (2) geen oog voor werkelijke verdiensten/ toegevoegde waarde en (3) gevoeligheid voor manipulatie.

Gebrekkig leervermogen – het is altijd de schuld van een ander

Narcisme is als de kleur wit. Externe informatie ketst af of blijft niet plakken. Je krijgt tussen deze mensen pingpong-dialogen. Het staat er stijf van de jij-bakken. Het onvermogen om naar elkaar te luisteren, waar Willem Alexander over sprak tijdens zijn kerstrede van 2016, is een typisch symptoom van narcisme. Iemand schreef in april 2017 op de tijdlijn van een van ons ‘er wordt niet geluisterd om te begrijpen, maar om te antwoorden’ en dat is sindsdien erger geworden. Bij een narcist ontbreekt zelfkennis, empathie en absorptievermogen. Je kunt beter te maken hebben met een autist want die is zeer gevoelig voor de context en sluit zich daarom vaak af. Bij een narcist is altijd iemand anders de schuldige. Hillary Clinton, die in de VS wordt gezien als ‘een koningin’ en tijdens de presidentsverkiezingen de aanhangers van Donald Trump wegzette als een ‘basket of deplorables’, denkt nog steeds dat ze helemaal niks fundamenteel verkeerd heeft gedaan en dat valt haar waarschijnlijk ook niet aan het verstand te brengen.

Geen oog voor werkelijke verdiensten of toegevoegde waarde & de opkomst van C-sterren

Een tweede probleem staat in verband met de zelfverheffing. Er zit een obsessie met ophemelen en ‘iets hogers’ in de narcist. Men wil een Superheld zijn, terwijl ‘hoger’ en ‘lager’ in de natuurkunde helemaal niet bestaan en afgesproken definities zijn, net zoals bakboord en stuurboord, die we naar believen van plaats kunnen laten wisselen. Kenmerkend voor de koningin is de troon en de narcist tilt een kenmerk van het zelf omhoog. Een narcist produceert ‘huisvrouwengezang’, maar meldt zichzelf, geflankeerd door een moeder, desondanks aan als de nieuwe Voice of Holland. Of men werkelijk talent heeft, doet niet ter zake. Men wil gewoon op een voetstuk staan, op een wolk zitten. Narcisme dringt zo allerlei c-sterren op en blokkeert ruimte voor het werkelijke talent. Je ziet dit mechanisme op scholen waar narcistische ouders hun kinderen naar het gymnasium en academische opleidingen procederen, terwijl die kinderen dat eigenlijk niet aankunnen en daar doodongelukkig zijn.

Gevoeligheid voor manipulatie – een continue zoektocht naar waardering

Een derde probleem is dat de narcist alle aandacht opeist en altijd in het daglicht wil staan. Er zit een continue zoektocht naar ‘een stukje waardering’ in de narcist. De persoonlijkheidscultus en het duimpje omhoog lopen uit de klauwen. Het zijn mensen die dagelijks meerdere foto’s en filmpjes met hun eigen hoofd de wereld insturen. Vanwege deze niet te beteugelen aandrang zijn met name Kwetsbare Narcisten zeer gemakkelijk te manipuleren. Het enige dat je nodig hebt is een camera, Facebook, Twitter of iets vergelijkbaars dat collectieve zichtbaarheid mogelijk maakt.

NARCISME TYPE 1, 2 EN 3

Narcisme is niet per definitie slecht. Het is een complex fenomeen en ook zelfbescherming, hoop en groeiend zelfvertrouwen. Psychiaters maken daarom soms onderscheid in gradaties tussen narcisme en drukken deze gradaties uit in type 1, 2 en 3. Veel mensen, vooral vrouwen, hebben juist last van een gebrek aan zelfvertrouwen en gevoel voor eigenwaarde. Het zou goed kunnen dat zij en uw merk juist meer Grandioos narcisme nodig hebben. De briljante jurist Gerard Spong heeft daar geen last van en vindt zichzelf narcist type 2 of 3. Veel BN-ers uit de RTL stal (Ruben Nicolai, Jeroen van Koningsbrugge, Brigit, Albert Verlinde, Peter R. de Vries, etc.)  vallen volgens ons in hetzelfde rijtje, wat voor RTL niet verkeerd lijkt uit te pakken. Type 1 is wel een van de meest hardnekkige aandoeningen en gedijt slechts in de aandacht van meer doctoren. Er is geen remedie bekend.

Narcisme moeten we dus zien als een positieve ontwikkeling, zolang het type 2 of 3 betreft. We maken overigens echt progressie want steeds meer mensen zijn zich bewust van hun narcisme en steken er de draak mee, zodat een absurde, parallelle werkelijkheid ontstaat. Ze weten het, maar kunnen er weinig tegen doen.

BESMETTELIJK NARCISME

Narcisme is waarschijnlijk inherent aan het spiegelpaleis dat ons brein is en de piramidestructuur van de cellen die het daar voor het zeggen hebben. Type 1 elimineert op de lange termijn zichzelf. Dat is weer de troost en de kern van de inwisselbaarheid die we eerder hebben beschreven bij de Donut. Ondertussen is het onmiskenbaar gedemocratiseerd. De concepten en sociale verbanden die dit moesten kanaliseren en dempen, zoals autoriteiten, dienstplicht en oorlogen, zijn echter verdwenen. Ook de traditionele familie als geaard gildesysteem worstelt. Daarvoor in de plaats zijn botoxsalons, Facebooken en Instagrams gekomen die het ideaalbeeld oppoetsen, cultiveren en exploiteren. Op dit soort platforms dolen meestal jongeren rond, maar niets is erger dan een narcistische bejaarde die steeds over ‘vroeger’ en zijn grote heldendaden begint en zijn kinderen naar de hemel tracht te knallen.

‘Curling-ouders’, de wortel van al het kwaad

De belangrijkste bron van narcisme is waarschijnlijk het ouderlijk huis en volgens hoogleraar psychologie Jan Derksen krijgen kinderen nu te veel applaus van ouders. Hen wordt verteld dat zij uitverkorenen zijn die de wereld gaan verbeteren en als dit tegenzit, zijn altijd anderen het probleem. De Luizenmoeder heeft het verschijnsel benoemd als een ‘curlingouder’, die gewapend met een bezem alle problemen voor hun kind uit de weg komt poetsen. Hun kinderen zijn veeleisende terroristen geworden die van feest naar feest trekken en onderwijl tot twee uur in de middag op de bank hangen. Het vrouwenblad Saar heeft er in augustus 2018 een artikel aan moeten wijden genaamd ‘schop je kinderen de deur uit’.

De ouders “schilderen hun kamer, springen bij als ze rood staan en staan paraat als ze piepen dat ze in de problemen zitten. En zo kweken we verwende egoïsten die eindeloos aan het financiële infuus van hun ouders liggen.”

De vraag is of kinderen binnen een dergelijke context over het, op zichzelf natuurlijke, narcisme heen gaan groeien of dat het zich vastbijt in het lichaam en dat een hele generatie zichzelf gaat verdrinken. Het gevaar is dat narcisme besmettelijk is en erfelijk, net zoals armoede. Gezondheidspsycholoog en narcisme-expert Martin Appelo heeft de vrees al uitgesproken dat narcisten het gaan overnemen en heeft de Apocalyps aangekondigd. Kortom, narcisme is niet per definitie slecht, maar blokkeert vooral het leervermogen dat zo cruciaal is in een turbulente tijd.

MERKEN DIE GAAN VERDWIJNEN

Merken die handig inspelen op deze trend door mensen te faciliteren zichzelf beter te etaleren, zoals Instagram en Snapchat, zitten behoorlijk in de lift. Merken die hierin doorslaan (vaak te herkennen aan ego-statement als: ‘wij zijn hét merk voor...’, of uit het Rijkman Groenink tijdperk: ‘ABN, De Bank’-campagne, kunnen juist worden gezien als arrogant en afstandelijk en kunnen hierdoor grote schade oplopen of zelfs verdwijnen. Abercrombie & Fitch is hierin helemaal doorgeslagen en heeft alleen mooie mensen in de winkel in dienst en verkoopt geen grote maten, want zo stelt de CEO: ‘Ons merk is alleen voor mooie mensen’. Als tegenreactie ging een viral rond waarin werd opgeroepen om oude Abercromby kleding uit te delen aan zwervers en hier foto’s van te plaatsen op social media. D66 dreigt, naast het feit dat ze ideologisch hol zijn geworden, ook aan narcisme ten onder te gaan.

 

Het boek Merkdisruptie is beschikbaar als paperback en e-book. Het is geschreven door Jeroen Cremer, Frank Haveman en Richard Otto en bevat bijdragen van een groot aantal specialisten zoals Cor Molenaar, Bert van der Veer, Marc Oosterhout, Jan Rijkenberg, Rens Muller en Paul Moers.

Klik hier voor deel 1

Klik hier voor deel 2

Klik hier voor deel 3

klik hier voor deel 4

Klik hier voor deel 5

Klik hier voor deel 6

Klik hier voor deel 7